Sąd pominie niekonstytucyjne przepisy

Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do postępowania prowadzonego w związku z ustawą "Zmiana ustawy o służbie zagranicznej oraz ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów". Po upływie 60 dni od wejścia w życie przepisów z 2018 r. stosunki pracy osób zatrudnionych w służbie zagranicznej oraz pracowników MSZ, placówek zagranicznych oraz jednostek nadzorowanych przez MSZ wygasły. 

Stosunek pracy powoda także wygasł. Złożył powództwo do sądu rejonowego o przywrócenie do pracy i zasądzenie odszkodowania. Jednak ten odrzucił możliwość samodzielnej oceny konstytucyjności przepisów będących podstawą wygaśnięcia stosunku pracy. RPO wraz z powodem odwołali się od wyroku, a jednocześnie wnieśli o skierowanie do Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego dotyczącego możliwości oceny konstytucyjności przepisów dokonanej przez sąd. 

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości sądy nie tylko mają uprawnienie, lecz także obowiązek oceny zgodności ustawy z konstytucją i w razie stwierdzenia niekonstytucyjności - powinny odmówić stosowania kwestionowanych przepisów. Uprawnienie to nie powinno przy tym zależeć od zwracania się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego. 

RPO widzi uzasadnienie swojej tezy w zasadzie bezpośredniego stosowania przepisów Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji) oraz podległości sędziów jedynie Konstytucji i ustawom przy sprawowaniu swojego urzędu (art. 178 ust. 1 Konstytucji)

Przyjęcie innego rozwiązania będzie prowadziło do możliwości zastosowania w konkretnej sprawie przepisów rangi ustawowej naruszających konstytucyjne standardy.

W swoim postanowieniu Sąd Najwyższy podkreślił, że zgodnie z obecnie istniejącą linią orzeczniczą zarówno Trybunału Konstytucyjnego jak i Naczelnego Sądu Administracyjnego i Sądu Najwyższego, podstawowym sposobem rozstrzygnięcia wątpliwości dotyczących zgodności przepisów ustawy z Konstytucją jest skierowanie pytania prawnego do Trybunału konstytucyjnego. 

Co więcej, w postanowieniu z 22 marca 2000 r. TK podkreślił, że bez wyeliminowania normy prawnej przez Trybunał Konstytucyjny poprzez stwierdzenie jej nieważności, sąd  nie może po prostu jej pominąć podczas orzekania. 

Jednak Sąd Najwyższy zaznaczył, że nie oznacza to, że samodzielna ocena konstytucyjności przepisów dokonana przez sąd jest wykluczona. 

Dowodzi tego chociażby wyrok Sądu Najwyższego - sygn. III KRS 34/12 z którego wynika, że gdy jest to niezbędne do rozpatrzenia sprawy, sąd może odmówić zastosowania przepisów ustawy niezgodnych z Konstytucją, gdy przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu odpowiednie pytanie prawne co do zgodności z Konstytucją, jednak nie doszło jeszcze do jego rozstrzygnięcia. 

Działanie sądu nie ma na celu zastąpienie Trybunału Konstytucyjnego w kwestii oceny konstytucyjności przepisów ustawowych, lecz odmowę zastosowania regulacji, która z konstytucyjnymi wzorcami jest niezgodna, szczególnie gdy ta niezgodność jest oczywista. 

Trzeba również zauważyć, że Trybunał Konstytucyjny nie ma możliwości orzekania o konstytucyjności przepisów, które utraciły moc obowiązującą. W takiej sytuacji jest szczególnie widoczne, że przyjęcie stanowiska, że sądy powszechne nie mają kompetencji do odmowy zastosowania ustawy w oparciu o zasadę bezpośredniego stosowania Konstytucji RP, stanowiłoby ograniczenie kognicji sądu, a tym samym pozbawiło powoda efektywnej ochrony prawnej (patrz także: wyrok Trybunału Konstytucyjnego - sygn. P 4/99).

Ważne:
Sąd rozpoznający sprawę, pozbawiony możliwości skierowania do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego w trybie art. 193 Konstytucji RP o zbadanie zgodności z Konstytucją RP przepisu ustawy stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia w sprawie ze względu na przyczyny wskazane w art. 59 ust. 1 pkt 4 i ust. 3 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, może pominąć przepis ustawy, jeśli uzna go za niezgodny z Konstytucją RP.