Kontrola zastosowanych środków ochrony od porażeń na terenie budowy

Podwyższone ryzyko wiążące się z pracami na budowie spowodowane jest warunkami, w jakich przeprowadzane są roboty. Większość czynności odbywa się na otwartej przestrzeni oraz we wnętrzach wznoszonych obiektów. W każdym przypadku mamy do czynienia z przewodzącym podłożem oraz zbliżeniem do przewodzących konstrukcji. Ponadto praca wykonywana jest w warunkach zwiększonej wilgotności, względnie w podwyższonej temperaturze otoczenia, wtedy gdy pracownicy znajdują się w miejscach nasłonecznionych. Oprócz czynników zewnętrznych zagrożenie stwarzają czynniki związane z fizjologią, takie jak spocenie oraz zmęczenie.

Zakres kontroli powinien obejmować sprawdzenie przestrzegania przez kierownika budowy postanowień zawartych w rozporządzeniu określającym warunki bhp na terenie budowy [pozycja 4 w materiałach źródłowych]. Powinien on przed przystąpieniem do realizacji robót opracować w ramach planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (BIOZ) [6] instrukcję bezpiecznego wykonywania prac i zaznajomić z jej treścią pracowników w takim zakresie, jaki odpowiada wykonywanym przez nich czynnościom.

Ponadto kierownik budowy jest zobowiązany do właściwego zagospodarowania terenu budowy, to znaczy:

• ogrodzić teren (wysokość ogrodzenia – minimum 1,5 m),
• wyznaczyć strefy niebezpieczne,
• wykonać drogi, wyjścia i przejścia dla pieszych,
• doprowadzić „media” potrzebne na budowie (energię elektryczną, wodę itp.),
• zapewnić odprowadzenie lub utylizację powstających na budowie ścieków i odpadów,
• urządzić zaplecze higienicznosanitarne i socjalne,
• zapewnić oświetlenie naturalne i sztuczne,
• zagwarantować właściwą wentylację miejsc pracy,
• zapewnić łączność telefoniczną,
• urządzić składowiska materiałów i wyrobów,
• wyznaczyć miejsca postojowe dla pojazdów używanych przy realizacji robót.

Rozporządzenie [4] przewiduje konieczność oznakowania i oświetlenia przejść i stref niebezpiecznych. Ponadto strefy niebezpieczne należy oznakować i ogrodzić w sposób uniemożliwiający dostęp osobom postronnym. Do stref niebezpiecznych należą m.in. rejony pracy dźwigów i żurawi, miejsca zagrożone spadaniem z wysokości przedmiotów, miejsca wykonywanych głębszych wykopów, a także rejony w pobliżu istniejących sieci podziemnych i nadziemnych, w tym elektroenergetycznych kablowych i napowietrznych.

Sprawdzenia wymaga także, czy zgodnie z przepisami [4] odbiorniki energii elektrycznej połączone są bezpiecznie z rozdzielnicami, a przewody elektryczne zabezpieczone są przed uszkodzeniami mechanicznymi.

Instalacje i urządzenia elektryczne na terenie budowy muszą być zgodne nie tylko z przepisami, które zawierają wymagania ogólne, ale także muszą spełniać szczegółowe zapisy zawarte w Polskich Normach. Podstawową PN jest arkusz z serii o zbiorczym numerze 60364 część 7–704 zawierający wymagania, które muszą spełniać instalacje na terenie budowy lub rozbiórki [11]. Dodatkowe zalecenia zawierają dwie wymienione w bibliografii normy. Arkusz oznaczony jako część 4–41 dotyczy ogólnych zasad ochrony od porażeń [12], a część o numerze 5–54 uziemień, przewodów ochronnych i przewodów połączeń ochronnych [13]. Natomiast odrębna norma [14] określa warunki ochrony od wpływów zewnętrznych w tzw. kodzie IP [15].

Kontrolą należy objąć wybór środków ochrony przed porażeniem prądem elektrycznym. Zgodnie z Normą [11] dobór tych środków zależy od tego, w której strefie użytkowane są instalacje i urządzenia elektryczne. Obszar terenu budowy dzieli się zgodnie z normą na cztery strefy (tabela 1).

Tabela 1. Podział terenu budowy na strefy w zależności od rodzaju instalacji i urządzeń w niej użytkowanych [11]

W strefie I ochronę podstawową powinna zapewniać izolacja i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44.Ochronę w przypadku uszkodzenia powinno gwarantować samoczynne wyłączenie zasilania. Dla napięcia 23/400 V samoczynne wyłączenie zasilania powinno nastąpić w czasie krótszym niż 0,2 s. Wynika to z konieczności ograniczenia w warunkach budowy napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale do wartości 25 V prądu przemiennego i 60 V prądu stałego.

Celowe jest zabezpieczenie terenu budowy i rozbiórki wyłącznikiem ochronnym różnicowoprądowym selektywnym o znamionowym prądzie różnicowym nie większym niż 500 mA zainstalowanym w linii zasilającej urządzenia rozdzielcze nN. Wyłącznik ten zapewnia prawidłową ochronę przy uszkodzeniu nie tylko dla urządzeń rozdzielczych nN, ale także dla linii zasilających w strefie II i obudów rozdzielnic strefy III, jest również rezerwowym urządzeniem ochronnym dla strefy IV.

W strefie II ochronę podstawową powinna stanowić izolacja przewodów i kabli, a ochronę w przypadku uszkodzenia wyłącznik ochronny różnicowoprądowy selektywny zainstalowany w strefie I.Linie powinny być prowadzone możliwie najkrótszymi trasami, najlepiej bez skrzyżowań z drogami transportowymi. Linie zasilające powinny być zabezpieczone przed skutkami zwarć i przeciążeń.

W strefie III ochronę podstawową powinna zapewniać izolacja podstawowa i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44. Ochronę w przypadku uszkodzenia dla sieci 23/400 V powinno zapewniać samoczynne wyłączenie zasilania w czasie nieprzekraczającym 0,2 s. Może ją realizować wyłącznik różnicowoprądowy umieszczony w strefie I.

W strefie IV ochronę podstawową powinny zapewniać izolacja podstawowa i obudowy o stopniu ochrony co najmniej IP44. Uzupełnieniem tej ochrony powinny być wyłączniki ochronne różnicowoprądowe o I_∆n ≤ 30 mA. Jako elementy ochrony w przypadku uszkodzenia należy stosować:

• wyłączniki ochronne różnicowoprądowe o I_∆n ≤ 30 mA,
• indywidualne transformatory separacyjne.

W IV strefie powinny być użytkowane urządzenia zasilane napięciem nieprzekraczającym napięcia dotykowego dopuszczalnego długotrwale do 25 V prądu przemiennego lub 60 V prądu stałego (układ SELV) albo odbiorniki, narzędzia i urządzenia o II klasie ochronności.

Narzędzia ręczne zasilane napięciem 230 V lub 400 V powinny mieć obudowy w II klasie ochronności, czyli posiadać podwójną lub wzmocnioną izolację (oznaczaną na tabliczce znamionowej podwójnym kwadratem).

Zestawienie środków ochrony zawarto w tabelach 2 i 3.

W praktyce sprawdzenia wymaga także, czy przenośne odbiorniki zaliczane do I klasy ochronności mają wtyczki ze stykami ochronnymi i czy są zasilane z odpowiednich gniazd wtyczkowych. Przy prowadzeniu działań sprawdzających należy również zwrócić uwagę na obudowy rozdzielnic oraz użytkowanych urządzeń elektrycznych. Urządzenia te powinny być chronione przed pyłem oraz wodą. Wskazane zatem jest, aby miały stropień ochrony określany według Polskiej Normy [14] nie mniejszy niż IP 65, pomimo że Norma [10] wymaga tylko, aby był to stopień IP 44.

Tabela 2. Ochrona przeciwporażeniowa w strefach na terenie budowy lub rozbiórki

Wymagane jest ponadto przeprowadzanie okresowych kontroli stacjonarnych urządzeń elektrycznych pod względem bezpieczeństwa ich działania nie rzadziej niż raz na miesiąc, a także kontrola stanu i pomiaru rezystancji izolacji tych urządzeń nie rzadziej niż raz na pół roku. Kontrolę należy przeprowadzić ponadto przed:

• uruchomieniem urządzenia po dokonanych naprawach lub wymianie części,
• uruchomieniem po miesięcznym lub dłuższym postoju,
• uruchomieniem po przemieszczeniu urządzenia.

Należy przestrzegać, aby wszelkie naprawy i przeglądy urządzeń elektrycznych były odnotowywane w książce konserwacji urządzeń. Ponadto:

• elektryczne narzędzia ręczne należy kontrolować zgodnie z instrukcją producenta, a wyniki kontroli muszą być zapisywane i przechowywane przez kierownika budowy;
• sprzęt do spawania elektrycznego powinien spełniać wymagania określone w przepisach dotyczących systemu oceny zgodności oraz być użytkowany zgodnie z dokumentacją techniczno-ruchową − każdy spawany przedmiot powinien być uziemiony;
• narzędzia elektryczne i oprawy oświetleniowe stosowane przy pracach prowadzonych wewnątrz zbiorników i w innych zamkniętych przestrzeniach powinny pracować przy obniżonym do bezpiecznej granicy napięciu (25 V prądu przemiennego lub 60 V prądu stałego), a transformatory obniżające to napięcie powinny znajdować się poza strefą zagrożenia.

Tabela 3. Stosowana ochrona dodatkowa w zależności od sieci zasilającej [10, 11, 12]

Ważne: W pewnych sytuacjach niezbędne jest sprawdzenie formalnych kwalifikacji osób pełniących samodzielne funkcje w budownictwie, ponieważ zdarzają się przypadki, że role takie pełnią przypadkowe osoby legitymujące się niewłaściwymi lub podrobionymi dokumentami.

Materiały źródłowe:
1. Ustawa z 26 czerwca 1974 r. − Kodeks pracy (tekst jedn: Dz.U. z 2018 r. poz. 108 ze zm.: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040, 1043, 1495).
2. Ustawa z 7 lipca 1994 r. − Prawo budowlane (obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 21 maja 2019 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy Prawo budowlane – Dz.U. z 2019 r. poz. 1186 z późn. zm.).
3. Obwieszczenie ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 28 sierpnia 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650; zm. Dz.U. z 2007 r. nr 49, poz. 330; zm. Dz.U. z 2008 r. poz. 690; zm. 2011 r. Dz.U. z 2011 r. poz. 1034).
4. Rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. z 2003 r. nr 47, poz. 401).
5. Obwieszczenie ministra inwestycji i rozwoju z 25 kwietnia 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia ministra infrastruktury w sprawie dziennika budowy, montażu i rozbiórki, tablicy informacyjnej oraz ogłoszenia zawierającego dane dotyczące bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia (Dz.U. z 2018 r. poz. 963).
6. Rozporządzenie ministra infrastruktury z 23 czerwca 2003 r. w sprawie informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz planu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia (Dz.U. z 2003 r. nr 120, poz. 1126).
7. Rozporządzenie ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz.U. z 2003 r. nr 89, poz. 828; Dz.U. z 2003 r. nr 129, poz. 1184; Dz.U. z 2005 r. nr 141, poz. 1189).
8. Rozporządzenie ministra gospodarki z 28 marca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 492).
9. Rozporządzenie ministra infrastruktury i rozwoju z 11 września 2014 r. w sprawie samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie (Dz.U. z 2014 r. poz. 1278 z późn. zm.).
10. PN-HD 60364–7–704:2010 Instalacje elektryczne niskiego napięcia – Część 7–704: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji – Instalacje na terenie budowy i rozbiórki.
11. PN-HD 60364–4–41:2017–09 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4–41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym.
12. PN-HD 60364–5–54:2011 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 5–54: Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Uziemienia, przewody ochronne i przewody połączeń ochronnych.
13. PN-EN 60529:2003 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP).
14. PN-EN 60529:2003/A2:2014–07 Stopnie ochrony zapewnianej przez obudowy (kod IP).