Dostępność obiektów budowlanych dla osób ze szczególnymi potrzebami

Kategoria: Prawo budowlane
Autor: Zuzanna Lulińska
Data: 09-10-2019 r.

W dniu 20 września 2019 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, która określa środki służące zapewnianiu dostępności oraz obowiązki podmiotów publicznych w tym zakresie. W artykule wyjaśniam czym jest dostępność na płaszczyźnie architektonicznej i jakie obowiązku w zakresie dostępności ustawa nakłada na uczestników procesu inwestycyjnego.

Obecnie, kiedy trendy demograficzne jednoznacznie wskazują, że już w niedalekiej przyszłości istotną część społeczeństwa będą stanowiły osoby w wieku powyżej 65 lat, jasnym staje się, że przestrzeń użytkowana np. przez mieszkańców miast czy podróżnych będzie musiała uwzględniać ich potrzeby. W ostatnich latach uwzględnienie potrzeb osób z niepełnosprawnościami stało się istotnym tematem, obecnym w politykach społecznych Unii Europejskiej. Kwestie te zostały uwzględnione m.in. w komunikacie Komisji Europejskiej z 2010 r.: Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier[1]. Ten z kolei bezpośrednio odnosi się do strategii rozwoju UE ­­­– Europa2020, której jednym z priorytetów jest rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Do uwzględnienia tego zagadnienia w swoich przepisach, politykach i praktykach społecznych Polska zobowiązała się również poprzez podpisanie w 2012 r. Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku w 2006 r.[2].

W związku z tematem dostępności przestrzeni zabudowanej pojawia się szereg pojęć przewijających się przez dokumenty związane z tym zagadnieniem. Można powiedzieć, że na potrzeby wprowadzenia do powszechnej świadomości tej problematyki, stworzony został język, który służy do jej opisu. Do tej pory w przepisach budowlanych posługiwano się ogólną frazą związaną z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych, w szczególności poruszających się na wózkach inwalidzkich (np. w przepisach określających wymagania dla obiektów budowlanych zamieszczonych w ustawie – Prawo budowlane). I choć wymóg brania pod uwagę tego rodzaju potrzeb jest obecny w przepisach budowlanych co najmniej od 1994 r., to okazuje się, że przestrzeń publiczna, budynki użyteczności publicznej czy budynki mieszkalne często nadal nie spełniają wymogów dostępności.

Efektem potrzeby podjęcia działań legislacyjnych i opracowania strategii na rzecz dostosowania przestrzeni fizycznej, wirtualnej i komunikacyjnej było opracowanie Programu rządowego „Dostępność Plus”, a w następnym kroku ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami.

Podstawowe pojęcia dotyczące dostępności

Dostępność jest ogólnym pojęciem, które na potrzeby rządowego programu „Dostępność Plus” określone zostało jako właściwość środowiska (przestrzeni fizycznej, rzeczywistości cyfrowej, systemów informacyjno-komunikacyjnych, produktów, usług), która pozwala osobom z trudnościami funkcjonalnymi (fizycznymi, poznawczymi) na korzystanie z niego na zasadzie równości z innymi. W kontekście przestrzeni fizycznej przekłada się to przede wszystkim na funkcjonalność i dostępność środowiska zbudowanego, a więc dostępność architektoniczną. Choć ciekawostką jest, że Lasy Państwowe prowadzą działanie pod nazwą „Las bez barier”, w ramach którego wydawana jest seria publikacji zawierających m.in. informacje na temat dostępności, w tym m.in. zasady tworzenia tras i szlaków turystycznych dostosowanych do potrzeb i ograniczeń osób z niepełnosprawnościami ruchowymi.

Dostępność architektoniczna osiągana jest przede wszystkim poprzez stosowanie „projektowania uniwersalnego”. Zgodnie z ustawową definicją, która przywołuje pojęcie z Konwencji ONZ, „projektowanie uniwersalne” rozumiane jest jako projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. „Uniwersalne projektowanie” nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne.

Przede wszystkim zwrócić należy uwagę, że zapewniając dostępność należy rozważyć nie tylko potrzeby osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności związanymi z uszczerbkiem na zdrowiu (np. niepełnosprawności fizycznej, umysłowej, intelektualnej czy sensorycznej) ale także potrzeby osób starszych czy dzieci (także rodziców z małymi dziećmi). Dlatego też ustawa posługuje się pojęciem „osoby ze szczególnymi potrzebami”, która nie jest tożsama z osobą z niepełnosprawnością. Pojęcie to zdefiniowano jako: osoba, która ze względu na swoje cechy zewnętrzne lub wewnętrzne, albo ze względu na okoliczności, w których się znajduje, musi podjąć dodatkowe działania lub zastosować dodatkowe środki w celu przezwyciężenia bariery, aby uczestniczyć w różnych sferach życia na zasadach równości z innymi osobami.

Uwzględniając fakt, że grupa osób, która pomimo ograniczeń ma szansę sprawnie funkcjonować we wspólnej przestrzeni jest tak szeroka, sensu nabiera projektowanie rozwiązań, które nie będą dla takich osób barierami – tu właśnie kluczowa jest kwestia „projektowania uniwersalnego”.

Minimalne wymogi dostępności

W przepisach ustawy o dostępności, zostały określone minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie dostępności architektonicznej. Zgodnie z przepisem wymagania te obejmują[3]:

1)      zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków,

2)      instalację urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych w budynku, które umożliwiają dostęp do wszystkich pomieszczeń, z wyłączeniem pomieszczeń technicznych,

3)      zapewnienie informacji na temat rozkładu pomieszczeń w budynku, co najmniej w sposób wizualny i dotykowy lub głosowy,

4)      zapewnienie wstępu do budynku osobie korzystającej z psa asystującego,

5)      zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób.

Ustawa określa także grono podmiotów podlegających jej regulacjom. Wskazano, że obowiązek zapewnienia dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami w zakresie określonym ustawą dotyczy „podmiotów publicznych” określonych jako[4]:

1)      jednostki sektora finansów publicznych,

2)      państwowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej,

3)      inne osoby prawne, utworzone w szczególnym celu zaspokajania potrzeb o charakterze powszechnym, jeżeli wcześniej wymienione podmioty finansują je w ponad 50%, posiadają ponad połowę udziałów albo akcji, sprawują nadzór nad organem zarządzającym, lub mają prawo do powoływania ponad połowy składu organu nadzorczego lub zarządzającego,

4)      związków wyżej wymienionych podmiotów.

Należy przy tym zauważyć, że jak wspomniano w uzasadnieniu tego projektu, przewiduje się, że powstanie plan aby obowiązki podmiotów prywatnych, analogiczne do zaproponowanych w ustawie, zostały sformułowane na poziomie wspólnoty europejskiej wraz z opracowaniem i przyjęciem dyrektywy w tym zakresie. Stąd też obecnie przyjęte przepisy nie odnoszą się do kwestii dostępności w inwestycjach prywatnych (choć wymagania dla obiektów budowlanych określone w ustawie Prawo budowlane nie dokonują rozróżnienia na podmioty publiczne i prywatne) – nie oznacza to jednak, że takie wymagania z czasem się nie pojawią. Jednocześnie wprowadzono przepis, który wskazuje, że przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe dążą do zapewnienia dostępności osobom ze specjalnymi potrzebami – nie ma zatem w tym przypadku sztywno określonych obowiązków. Inaczej ma się sprawa, gdy podmioty te realizują zadania finansowane z udziałem środków publicznych na podstawie umowy z podmiotem publicznym – w takich przypadkach projekt budowlany powinien uwzględniać zarówno  regulacje wynikające z Prawa budowlanego jak i z omawianej ustawy. 

Certyfikat dostępności

Jednym z najważniejszych obowiązków, jakie ustawa nałożyła na właścicieli i zarządców budynków publicznych jest obowiązek przeprowadzenia certyfikacji dostępności[5]. W ramach tej certyfikacji następuje weryfikacja spełnienia wymagań minimalnych w zakresie dostępności, sformułowanie zaleceń w zakresie ewentualnej poprawy uniwersalności rozwiązań oraz wydanie certyfikatu dostępności.

Wydany certyfikat jest ważny przez okres 4 lat, a wydaje się go na wniosek podmiotu ubiegającego się o jego wydanie. Wzór takiego certyfikatu oraz wniosku będzie określony w rozporządzeniu wydanym na podstawie ustawy o dostępności.

Certyfikacja jest przeprowadzana przez podmiot certyfikujący, który został zweryfikowany przez Ministra. W ustawie określono procedurę przyznania zgłaszającym się podmiotom uprawnień certyfikatowa, a podmioty takie, z którymi będzie można podpisywać umowy na przeprowadzenie procesu certyfikacji będą dostępne w wykazie umieszczonym na stronie podmiotowej BIP ministerstwa.

Przewiduje się, że certyfikacja będzie przeprowadzana w okresie 3 miesięcy od dnia złożenia wniosku. Ustawa wskazuje także limity cen, jakie mogą zostać naliczone przez podmiot certyfikujący. Cena ta stanowi wielokrotność (od trzykrotności po trzydziestokrotność) przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce i zależy od liczby budynków, które należą do podmiotu wnioskującego i mają podlegać certyfikacji.

Przepisy zawierają zastrzeżenie, że po przyznaniu certyfikatu będą mogły następować kontrole dalszego spełniania wymagań minimalnych w zakresie dostępności. W przypadku, gdy wymagania te zostaną naruszone, certyfikat może zostać cofnięty, a informacja o tym fakcie trafi do ministerstwa. Przewiduje się bowiem, że minister właściwy do spraw rozwoju regionalnego  będzie gromadził dane o wydanych certyfikatach.

Dostępność a ustawa – Prawo budowlane

Kwestie związane z dostępnością budynków dla osób z niepełnosprawnościami, były już obecne w przepisach ustawy – Prawo budowlane i w aktach wykonawczych. Wraz ze zmianą wprowadzoną przez przepisy zmieniające ustawy o ułatwieniach w przygotowaniu i realizacji inwestycji mieszkaniowych i inwestycji towarzyszących (tzw. specustawy mieszkaniowej) ściśle powiązało to wymaganie z postanowieniami Konwencji ONZ.  

W związku ze zmianą jaka została wprowadzona w art. 5 ust 1 pkt 4 Prawa budowlanego wymagane jest aby budynki były zaprojektowane i wykonane w taki sposób aby zapewniały niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, o których mowa w art. 1 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, w tym przez osoby starsze.

Przy okazji tej zmiany wprowadzono w przepisie określającym wymagania dla budynków (art. 5 ustawy – Prawo budowlane) kolejny punkt, który wskazał, że budynek mieszkalny wielorodzinny powinien zawierać minimalny udział lokali mieszkalnych dostępnych dla osób niepełnosprawnych. Należy przy tym zauważyć, że ten obowiązek nie jest ograniczony do podmiotów publicznych.

Ustawa o dostępności także wprowadza zmiany w przepisach budowlanych. Związane one są z przepisem stanowiącym delegację do wydania warunków technicznych przez właściwych ministrów oraz delegacją do wydania rozporządzenia w sprawie zakresu i formy projektu budowlanego. W związku ze zmianą treści delegacji konieczne będzie wydanie nowych  rozporządzeń – przepis przejściowy wskazuje termin na opracowanie nowych warunków technicznych i określenie zakresu projektu budowlanego na 36 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy. Można się jednak spodziewać, że nie tylko rozporządzenia w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie ulegnie zmianie, ale np. także przepisy określające warunki techniczne dla obiektów kolejowych – i uwzględnią one w swojej treści obowiązki związane z dostępnością.

Prawo żądania zapewnienia dostępności

Przepisy ustawy o zapewnieniu dostępności zawierają regulacje umożliwiające wyegzekwowanie od podmiotów publicznych zapewnienia dostępności w budynkach publicznych. Jednakże regulacje te w mojej ocenie rzadko będą mogły być wykorzystywane do wymuszenia na podmiotach publicznych wykonywania robót budowlanych.

Na podstawie wprowadzonych przepisów[6] każdy, niezależnie od tego czy ma w tym interes prawny lub faktyczny może poinformować podmiot publiczny o tym, że budynek użyteczności publicznej nie spełnia standardów dostępności. Z kolei osoby ze szczególnymi potrzebami, np. osoba poruszająca się o kulach, ma prawo wystąpić z wnioskiem o zapewnienie dostępności architektonicznej. W wyniku żądania wniesionego przez osobę o szczególnych potrzebach podmiot publiczny ma obowiązek zapewnić dostępność w ciągu 14 dni, np. poprzez naprawienie niedziałającej windy. Termin ten może zostać wydłużony do maksymalnie 2 miesięcy. Jeżeli w tym terminie nie uda się zapewnić dostępności obiektu, np. ze względów na przeszkody natury technicznej lub prawnej, podmiot publiczny musi zapewnić dostęp alternatywny.

Dostęp alternatywny może polegać w szczególności na:

1)     zapewnieniu osobie ze szczególnymi potrzebami wsparcia innej osoby lub

2)     zapewnieniu wsparcia technicznego osobie ze szczególnymi potrzebami, w tym z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, lub

3)     wprowadzeniu takiej organizacji podmiotu publicznego, która umożliwi realizację potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, w niezbędnym zakresie dla tych osób.

Jeżeli podmiot publiczny nie wprowadzi w budynku zmiana zapewniających dostępność, osoba ze szczególnymi potrzebami może wnieść skargę do Prezesa Zarządu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Skarga ta wszczyna postępowanie administracyjne, którego skutkiem może być nałożenie na podmiot publiczny obowiązku zapewnienia dostępności. Obowiązku tego nie nakłada się w przypadku, gdy na przeszkodzie staną względy techniczne lub prawne.

Przykład:

Osoba o szczególnych potrzebach zażądała budowy pochylni dla wózków przy wejściu do urzędy gminy. Urząd gminy odmówił jej budowy wskazując, że nie posiada na to wystarczających środków. W postępowaniu przed Prezesem Zarządu PFRON obie strony podtrzymały swoje stanowisko. Prezes Zarządu PFRON powinien nałożyć na urząd gminy obowiązek wybudowania pochylni jeżeli uzna, że jest to optymalny sposób zapewnienia dostępności, a brak jest przeszkód technicznych i prawnych w jej wybudowaniu.

Standardy dostępności – wskazówki dla projektantów

Ciekawym działaniem resortu budownictwa, które nie jest działaniem legislacyjnym, ale stanowi drogowskaz dla projektantów, jest wydanie poradnika „Standardy projektowania budynków dla osób z niepełnosprawnościami”. Poradnik był swego czasu dystrybuowany w postaci papierowej, a obecnie te same treści opublikowane są na rządowej stronie www.budowlaneabc.gov.pl.  

Standardy te mają być materiałem pomocnym dla osób projektujących budynki, a powstały we współpracy z organizacjami reprezentującymi osoby z niepełnosprawnościami. Standardy zawierają wytyczne dotyczące projektowania miejsc postojowych, architektury budynku, a także wyposażenia wnętrz. Stanowią więc dość prosty przewodnik jak projektować budynki tak, by mogły z nich korzystać osoby o szczególnych potrzebach od momentu dojazdu do takiego obiekt, poprzez strefę wejścia, komunikację pionową, poziomą, a następnie w lokalu.

Istotne jest zwrócenie w nim uwagi na elementy budynku, które mają wpływ na funkcjonowanie w nich ludzi z różnego rodzaju ograniczeniami – nie tylko ruchowymi. Poradnik uświadamia także skalę wyzwań, z jakimi muszą się mierzyć osoby z różnego rodzaju dysfunkcjami, a zwłaszcza takimi, które związane są z podeszłym wiekiem.

Stan obecny i wyzwania

Na terenie kraju można się spotkać z co raz większą ilością przestrzeni, które zostały  wybudowane albo wyremontowane w sposób, który uwzględnia wymagania dostępności. Jest to niewątpliwie zasługa popularyzacji tego tematu. W zakresie dostępności przestrzeni publicznej, budynków publicznych i mieszkalnych wciąż jest wiele do zrobienia, jednak przestrzeganie zasad dostępności oraz to, jak ich dochować jest już wiedzą, którą projektanci mogą w łatwy sposób uzyskać. Inwestorzy z kolei mają duże możliwości jeśli chodzi o finansowanie wprowadzania elementów, które mają wpływ na spełnienie wymagań dostępności.

Postępy widać przede wszystkim na dworcach kolejowych, których dostosowanie do potrzeb osób o szczególnych potrzebach jest przedmiotem Programu Dostępność Plus. Montowane są na nich windy, stosuje się oznaczenia dla osób z dysfunkcją wzroku – ścieżki dotykowe, oznaczenia w alfabecie Braille’a, a także co raz wyższej jakości systemy informacji graficznej, które są udogodnieniem dla wszystkich osób korzystających z obiektów publicznych.

Dobrym przykładem działań związanych z dostępnością jest „Mieszkanie dla seniora” zrealizowane przez dr inż. arch. Agnieszkę Cieślę i dr inż. arch. Jan Cieślę. Jest to inicjatywa, która miała zaprezentować całe spektrum rozwiązań, jakie można zastosować w mieszkaniach przeznaczonych dla osób starszych. Badania wykazują bowiem, że osobom starzejącym się zależy na tym aby jak najdłużej móc mieszkać we własnym domu i nie musieć korzystać z pomocy. Można to osiągnąć poprzez stosowanie pewnych rozwiązań, które pozwalają na zachowanie samodzielności osoby o ograniczonej sprawności.

Z pewnością wyzwaniem jest aby istniejące budynki mieszkalne, które na etapie budowy nie wymagały zamontowania windy, a obecnie są użytkowane przez osoby starsze, zostały wyposażone w dźwigi osobowe. Możliwe jest także stosowanie innych rozwiązań architektonicznych, nie mniej problem „więźniów czwartego piętra” jest dużym i kosztownym wyzwaniem. . Co warto zauważyć, rozpoczęły się już działania w celu rozwiązania tej kwestii – Ministerstw Inwestycji i Rozwoju zawarło porozumienie z Baniem Gospodarstwa Krajowego i planuje się realizację tzw. „programu windowego”.

Na stronie internetowej dotyczącej Programu Dostępność Plus[7] można znaleźć wiele informacji o tym, jakie działania zostały już zrealizowane, jakie są planowane i o tym, jakie wzorce dobrze jest powtarzać. Dla inwestorów niewątpliwie jest to duże wyzwanie, zwłaszcza przy próbach dostosowania do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami budynków już istniejących, niemniej ilość źródeł oraz wiedza ekspercka w tym temacie jest coraz łatwiej dostępna. Natomiast projektanci mogą spodziewać się w najbliższych latach wzrostu ilości zamówień na projekty mające na celu dostosowanie istniejących obiektów do potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami.

Zuzanna Lulińska

Zaloguj się, aby dodać komentarz

Nie masz konta? Zarejestruj się »

Zobacz także

Prowadzenie książki obiektu budowlanego

pobierz

Badanie stanu prawnego nieruchomości

pobierz

Niedozwolone klauzule w umowie pośrednictwa

pobierz

Ustanawianie urządzeń przesyłowych na gruntach

pobierz

Polecane artykuły

Array ( [docId] => 41090 )
Array ( [docId] => 41090 )