Wypadki na budowie. Kto i jaką odpowiedzialność ponosi

Zasadniczo kwestie bezpieczeństwa na budowie regulują tzw. przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy. Podstawowe zapisy bhp znajdują się w ustawie z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.; dalej: kp) oraz aktach wykonawczych do kodeksu. Wśród nich dla budowy kluczowe znaczenie ma rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. nr 47, poz. 401). Rozporządzenie to jest obszernym i całościowym potraktowaniem problematyki bhp w procesie budowlanym: od przygotowania placu budowy, poprzez wymogi względem budynków, maszyn i instalacji po bezpieczne wykonywanie poszczególnych prac (np. ziemnych, na wysokości, z użyciem materiałów wybuchowych).

Drugim istotnym rozporządzeniem jest rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. nr 169, poz. 1650 ze zm.). Reguluje ono kwestie związane nie tylko stricte z „budowlanką”, ale np. wykonywanie prac szczególnie niebezpiecznych czy dobór środków ochrony (tak indywidualnej, jak i zbiorowej).

Trzecie rozporządzenie pozwalające na ustalenie zakresu obowiązków z zakresu bhp to rozporządzenie ministra gospodarki z 11 stycznia 2017 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz.U. z 2017 r. poz. 134).

Kwestie tego, kto za co odpowiada, są natomiast zasadniczo regulowane przepisami ustawy z 7 lipca 1994 roku – Prawo budowlane. Co ciekawe, ustawa ta zasadniczo nie reguluje obowiązków wykonawcy, czyli tego, kto jest najczęściej albo poszkodowanym, albo sprawcą wypadku na budowie. Obowiązki wykonawcy i zakres odpowiedzialności wynikają więc przede wszystkim z umowy zawartej z inwestorem czy wykonawcą wyższego rzędu (w przypadku podwykonawstwa). Przykładowo takimi obowiązkami rzutującymi na odpowiedzialność wykonawcy są na przykład:

• usuwanie wad wykrytych w trakcie prac;

• weryfikacja dokumentacji oraz informowanie inwestora o wadach lub brakach w dokumentacji;

• zabezpieczenie terenu budowy;

• utrzymanie porządku, dbałość o organizację i bezpieczeństwo procesu budowlanego.

Inaczej jest w przypadku kierownika budowy. Do jego podstawowych obowiązków Prawo budowlane zalicza przecież odpowiednie zabezpieczenie terenu budowy wraz ze znajdującymi się na nim obiektami budowlanymi, urządzeniami technicznymi i stałymi punktami osnowy geodezyjnej oraz podlegającymi ochronie elementami środowiska przyrodniczego i kulturowego. To on organizuje i kieruje budową zgodnie z projektem, pozwoleniem na budowę i przepisami. Ustawa wyraźnie przewiduje wreszcie, że to kierownik budowy:

• sporządza plan bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na budowie;

• organizuje i kieruje budową obiektu budowlanego, przy czym uwzględnia on postanowienia projektu, pozwolenia na budowę i przepisów (w tym techniczno-budowlanych i bhp);

• koordynuje realizację zadań zapobiegających zagrożeniom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia;

• wprowadza niezbędne zmiany w informacji dotyczącej bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz w planie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, wynikających z postępu wykonywanych robót budowlanych;

• podejmuje niezbędne działania uniemożliwiające wstęp na budowę osobom nieupoważnionym;

• zapewnia, że przy wykonywaniu robót budowlanych zostaną zastosowane prawidłowe wyroby;

• wstrzymuje roboty budowlane w przypadku stwierdzenia możliwości powstania zagrożenia i bezzwłoczne zawiadamia o tym właściwy organ;

• żąda od uczestników procesu budowlanego (głównie wykonawców) dokumentów potwierdzających posiadanie przez pracowników odpowiednich uprawnień (np. do wykonywania prac określonego rodzaju czy obsługi konkretnych maszyn), przygotowania zawodowego czy szkoleń.

Swoje zadania z zakresu szeroko rozumianego bezpieczeństwa na budowie ma także projektant. To on sporządza informację dotyczącą bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, uwzględniającą specyfikę projektowanego obiektu budowlanego. Informacja ta stanowi podstawę opracowywania planu bhp, który to plan opracowuje kierownik budowy.

Kodeks pracy przewiduje, że w razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców, pracodawcy ci muszą:

• współpracować ze sobą;

• wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu;

• ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników;

• informować siebie nawzajem oraz pracowników lub ich przedstawicieli o działaniach w zakresie zapobiegania zagrożeniom zawodowym występującym podczas wykonywanych przez nich prac.

Wyznaczenie tego koordynatora sprawującego nadzór nad bhp wydaje się więc być bezwzględnym obowiązkiem np. na budowie, gdzie jest kilku wykonawców (pracodawców). Co więcej, przepisy stanowią, że wyznaczenie koordynatora nie zwalnia poszczególnych pracodawców z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy zatrudnionym przez nich pracownikom.

Czy to oznacza, że budowa z kilkoma wykonawcami ma mieć wyznaczonego koordynatora? Nie. W przypadku procesu budowlanego rolę tę pełni kierownik budowy. Przepisy Prawa budowlanego wyznaczające obowiązki kierownika budowy stanowią przepisy szczególne względem Kodeksu pracy. Przy odmiennej interpretacji mielibyśmy do czynienia z sytuacją, gdy dwie osoby są uprawnione i zobowiązane do tego samego (koordynacji i nadzoru nad bhp), co z natury rzeczy rodziłoby chaos (kto koordynowałby między sobą te dwie osoby?). Nie ma także potrzeby wyznaczać koordynatorem kierownika budowy, gdyż jego obowiązki są właśnie wyznaczone przepisami Prawa budowlanego.

Naturalnie nadal jednak, mimo wyznaczenia kierownika budowy, poszczególni wykonawcy są odpowiedzialni za przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy względem i przez swoich pracowników. Do listy obowiązków wykonawców dopisujemy więc także:

• współpracę z innymi wykonawcami obecnymi na budowie;

• informowanie innych wykonawców o działaniach zapobiegawczych zagrożeniom zawodowym i o występujących zagrożeniach.

Dodajmy, że wskazane wyżej uwagi dotyczą nie tylko wykonawców będących pracownikami, ale także wykonawców prowadzących jednoosobowe działalności gospodarcze (art. 304³ w związku z art. 208 § 1 kp).

Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy są prewencyjne. Oznacza to, że są one skonstruowane w taki sposób, że tak długo jak będą one przestrzegane, nie może dojść do wypadku przy pracy. Wypadek jest więc traktowany jako wyjątek od stanu idealnego i zasadniczo zawsze stanowi wynik nieprzestrzegania jakiejś reguły z zakresu bhp.

Za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy odpowiada pracodawca (art. 207 § 1 Kodeksu spółek handlowych). Tu należy zaznaczyć, że zakładem pracy wykonawcy jest nie tylko jego siedziba, baza transportowa lub narzędziowa czy środek transportu, ale także każde miejsce, w którym pracownicy tego wykonawcy wykonują pracę. Oznacza to, że spawacz, dla którego pracodawcą jest firma z Gdańska, który wykonuje prace na budowie w Sopocie, jest w czasie wykonywania tej pracy w zakładzie pracy swojego pracodawcy.

Odpowiedzialność pracodawcy (wykonawcy):

• wynika więc z przepisów samej ustawy i jest bezwzględna, tj. nie może być zmieniona w drodze umowy wykonawcy z inwestorem czy generalnym wykonawcą;

• nie jest ograniczona tym, że na budowie jest ustanowiony kierownik budowy;

• dotyczy nie tylko pracowników pracodawcy (wykonawcy), ale wszelkich osób obecnych na budowie, chociażby nie brały udziału w procesie budowlanym.

Zasady te dotyczą wszystkich wykonawców, także tych, którzy zatrudniają swoich pracowników nie na podstawie umowy o pracę, ale na umowie cywilnoprawnej (zlecenie, dzieło).

W przypadku naruszenia zasad bezpieczeństwa i higieny pracy właściwa jest Państwowa Inspekcja Pracy. Jeżeli wskutek tego naruszenia dojdzie do wypadku, prokuratura i sąd karny będą badały i rozstrzygały kwestie ewentualnej odpowiedzialności karnej. W przypadku roszczeń cywilnoprawnych (np. odszkodowań) właściwe będą sądy cywilne.

W przypadku zatrudniania pracowników tymczasowych ich pracodawcą jest agencja pracy tymczasowej. Podmiot, który korzysta z pracy takiego pracownika (tj. wyznacza mu zadania i kontroluje ich wykonanie), jest nazywany pracodawcą użytkownikiem. Za bezpieczeństwo i higienę pracy pracownika tymczasowego odpowiada pracodawca użytkownik, a nie pracodawca (agencja pracy tymczasowej). Pracodawca użytkownik jest więc obowiązany zapewnić pracownikowi tymczasowemu bezpieczne i higieniczne warunki pracy w miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy tymczasowej. To on ma dostarczać odzież i obuwie robocze, środki ochrony indywidualnej, szkolić z zakresu bhp, przeprowadzać ocenę ryzyka zawodowego oraz informować o tym ryzyku, zapewniać napoje i posiłki, a przede wszystkim ustalać okoliczności i przyczyny wypadków przy pracy.

Ponadto jeszcze przed zawarciem umowy o pracę między agencją pracy tymczasowej a pracownikiem tymczasowym agencja pracy tymczasowej i pracodawca użytkownik są zobowiązani uzgodnić pisemnie zakres przejęcia przez pracodawcę użytkownika obowiązków pracodawcy dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy innych niż wyliczone powyżej. O warunkach wykonywania pracy tymczasowej w zakresie dotyczącym bhp pracodawca użytkownik jest zobowiązany informować agencję pracy tymczasowej. W przypadku naruszenia swoich obowiązków z zakresu bhp pracodawca użytkownik podlega karze grzywny od 1.000 zł do 30.000 złotych.

Kodeks pracy wymaga, aby w toku wykonywania pracy pracownik nie tylko wykonywał pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, ale też stosował się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych. Kodeks nie wskazuje przy tym, kto jest takim „przełożonym”. Chodzi tu generalnie o każdą osobę (nie ma znaczenia, czy i na jakiej podstawie jest zatrudniona przez danego wykonawcę), która jest uprawniona do wydawania i egzekwowania swoich poleceń.

„Przełożonym” może być więc nie tylko pracownik tego samego pracodawcy co „podwładny”, lecz także inna osoba. Może to być np. kierownik albo brygadzista innego wykonawcy, który jednak ze względu na strukturę projektową czy uzgodnienia pomiędzy wykonawcami ma możliwość wydawania poleceń w procesie budowlanym.

Z tego też powodu jednym z obowiązków kierownika budowy jest informowanie wykonawców o organizacji pracy na budowie, innych uczestnikach budowy, zakresie prowadzonych przez nich prac czy wreszcie zagrożeniach mogących wynikać z faktu prowadzenia prac przez różnych podwykonawców na tym samym placu budowy. Zresztą sam kierownik budowy jest najlepszym przykładem takiego „przełożonego”, jeżeli tylko powierzono mu kierowanie danym zespołem pracowników (lub wszystkimi uczestnikami procesu budowlanego).

Odpowiedzialność wynikająca z naruszenia zasad bezpieczeństwa i higieny pracy na budowie może mieć charakter:

• wykroczeniowy – w przypadku mniejszych naruszeń, najczęściej nieskutkujących wypadkiem;

• karny – w przypadku wypadków, zwłaszcza gdy doszło do uszkodzenia ciała czy strat materialnych;

• cywilny (odszkodowawczy) – ta odpowiedzialność może mieć miejsce niezależnie od dwóch poprzednich rodzajów odpowiedzialności i nie ma charakteru represyjnego (nie zmierza do ukarania sprawcy), lecz kompensacyjny (tj. służy do wyrównania poszkodowanemu uszczerbku, jakiego doznał wskutek działania lub zaniechania sprawcy).

Reguły ponoszenia odpowiedzialności są różne w tych trzech przypadkach. Zasadniczo jednak zawsze będzie miało znaczenie to, czy:

• działania lub zaniechanie sprawcy były zgodne z przepisami prawa, czy też nie;

• sprawca ponosi winę za swoje działania.

Odpowiedzialność wykroczeniowa i karna dotyczy wyłącznie konkretnych osób fizycznych. Podstawowym przepisem regulującym odpowiedzialność karną jest art. 220 Kodeksu karnego. Zgodnie z nim, jeżeli dana osoba jest odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy, a nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, może zostać ukarana karą pozbawienia wolności do 3 lat. W przypadku nieumyślności (najczęstszy przypadek) w grę wchodzi grzywna, kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Warto zauważyć, że karze nie podlega sprawca, który dobrowolnie uchyli grożące niebezpieczeństwo.

Zasadniczo każde naruszenie przepisów bhp jest wykroczeniem, zaś każde naruszenie, które powoduje narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia jest przestępstwem. Przy odpowiedzialności karnej nie ma większego znaczenia to, czy ktoś jest pracownikiem albo pracodawcą, czy osobą prowadzącą jednoosobową działalność gospodarczą. Za odpowiedzialnego karnie może być uznana każda osoba fizyczna, która dopuściła się w sposób zawiniony (nieważne czy umyślnie, czy nieumyślnie) czynu zabronionego w postaci bezpośredniego narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. Nie ma tu więc np. znaczenia, czy narażony pracownik był pracownikiem tego samego pracodawcy.

Odpowiedzialnością odszkodowawczą może być obarczona nie tylko osoba fizyczna, ale także osoba prawna (np. spółka prawa handlowego). W przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej fundamentalne znaczenie ma dodatkowo wystąpienie szkody i związku przyczynowego między działaniem lub zaniechaniem sprawcy a szkodą. Nie może się bowiem domagać odszkodowania pracownik, który nie doznał szkody albo którego szkoda nie jest wynikiem błędnego postępowania danego podmiotu (osoby). Tu podstawowe znaczenie ma to, od kogo pracownik próbuje dochodzić odszkodowania – nie zawsze musi to być jego pracodawca (albo wyłącznie jego pracodawca), gdyż jak już wiemy, za stan bhp odpowiada nie tylko pracodawca (wykonawca), ale także inni uczestnicy procesu budowlanego.

Na pracodawcy spoczywa najszerszy zakres odpowiedzialności, ma on zapewnić pracownikowi bezpieczeństwo niejako w całkowitym zakresie. Pozostałe podmioty (inni wykonawcy, kierownik budowy, „przełożeni”) odpowiadają wyłącznie w zakresie ściśle określonych obowiązków wynikających z przepisów prawa czy dokonanych wzajemnie uzgodnień (jak to ma miejsce np. w przypadku agencji pracy tymczasowej).

Odpowiedzialność odszkodowawcza może mieć charakter:

• kontraktowy – gdy szkoda jest naruszeniem umowę pomiędzy inwestorem a wykonawcą (np. w wyniku wypadku zawaliła się ściana budowana przez wykonawcę), to wówczas można domagać się odszkodowania na podstawie umowy (bo nie została należycie wykonana);

• deliktowy – gdy szkoda nie stanowi naruszenia umowy (np. gdy w wyniku wypadku doszło do uszkodzenia samochodu inwestora, który podjechał akurat na budowę); wówczas inwestor domaga się odszkodowania nie na podstawie umowy, lecz na tzw. zasadach ogólnych (tj. na zasadzie winy lub na zasadzie ryzyka).

Zasada winy jest podstawowym reżimem odpowiedzialności pozaumownej i wymaga od poszkodowanego wykazania zaistnienia szkody, wystąpienia czynu niedozwolonego i związku przyczynowego między czynem niedozwolonym a szkodą będącą jego zwykłym następstwem. Zasada ryzyka jest zaś wygodniejsza, bo nie trzeba wykazywać winy, ale nie będzie ona mogła być zastosowana wobec każdego wykonawcy, a tylko tego, który prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.). Inwestor może tu się wspomóc wyrokiem Sądu Najwyższego z 10 czerwca 1999 r. (sygn. akt II UKN 681/98), w którym sąd zauważył, iż „nowoczesne przedsiębiorstwo budowlane (…) opiera swą działalność produkcyjną już prawie wyłącznie na pracy różnych maszyn poruszanych silnikami elektrycznymi lub spalinowymi, w związku z tym ze względu na stopień posługiwania się tymi maszynami, powinno być uważane za wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody”.

Podstawa prawna:

• Ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 917 ze zm.).

• Rozporządzenie ministra infrastruktury z 6 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (Dz.U. nr 47, poz. 401),

• Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. nr 169, poz. 1650 ze zm.).

• Rozporządzenie ministra gospodarki z 11 stycznia 2017 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i innych urządzeń technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (Dz.U. z 2017 r. poz. 134).

Marcin Sarna

radca prawny