Organizacja pozarządowa przed sądem

Osoba fizyczna będąca przedsiębiorcą może korzystać jedynie z pomocy organizacji pozarządowej, której jest członkiem, i tylko w postępowaniu toczącym się przeciwko innemu przedsiębiorcy o roszczenie wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej.

Dawna nazwa „organizacje społeczne” została zastąpiona przez ustawodawcę określeniem „organizacje pozarządowe”. Pojęcie to obecnie stosowane jest w coraz większej liczbie aktów prawnych, w szczególności w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Jego zakres jest dostatecznie szeroki, aby objąć wszystkie jednostki mieszczące się w dotychczasowym pojęciu „organizacje społeczne”, w tym związki zawodowe. Konsekwencją zmiany terminologii była modyfikacja wszystkich przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, które operowały pojęciem „organizacja społeczna”.

Pojęcia organizacji pozarządowych (NGO – non-governmental organizations), jak również organizacji nienastawionych na zysk (non-profit organizations) są używane także w dokumentach organizacji międzynarodowych. Oznaczają one organizacje niezależne od struktur państwowych, samorządowych i gospodarczych, powołane w celu działalności dla wspólnego dobra, bez możliwości podziału zysku pomiędzy członków. Ich działalność jest nakierowana na realizację celów pożytku publicznego, polegających na prowadzeniu działalności społecznie użytecznej w sferze realizacji zadań publicznych, przy czym osiągnięty przez nie zysk musi być przeznaczony na cele statutowe. 

Ustawodawca upoważnił do wzięcia udziału w postępowaniu cywilnym jedynie te organizacje, do których zadań statutowych należą cele związane ze sprawami o: alimenty, ochronę środowiska, ochronę konsumentów, ochronę praw własności przemysłowej, ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków obywateli. Katalog ten należy uznać za zamknięty.

W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje pozarządowe (w zakresie swoich zadań statutowych, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie) mogą wytaczać powództwa na rzecz pracownika bądź wnosić odwołania od decyzji organów rentowych. Ponadto, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego wyrażoną na piśmie, mogą przystępować do nich w toczącym się postępowaniu. 

W art. 61 § 3 kpc ustawodawca przewidział możliwość wystąpienia w procesie na rzecz przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną (przez wytoczenie powództwa bądź przystąpienie do toczącego się postępowania) organizacji pozarządowej, której ten przedsiębiorca jest członkiem. Przepis ten dotyczy organizacji pozarządowej przedsiębiorców, która może występować w procesie na rzecz przedsiębiorcy (będącego jej członkiem) we wszelkich sprawach dotyczących tego przedsiębiorcy, jeżeli tylko jest to sprawa z innym przedsiębiorcą o roszczenia wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej.

Natomiast art. 61 § 1 kpc dotyczy organizacji pozarządowych, które nie zrzeszają przedsiębiorców – organizacje te mogą występować na rzecz osób fizycznych niebędących przedsiębiorcami, ale nie we wszystkich sprawach – jedynie w tych, które dotyczą wymienionych wyżej celów statutowych. Wynika stąd, że powództwa na rzecz przedsiębiorcy na podstawie art. 61 § 3 kpc nie może wytoczyć organizacja zrzeszająca konsumentów – takie uprawnienie przysługuje wyłącznie organizacji pozarządowej przedsiębiorców.

Taką wolę ustawodawcy potwierdza również uzasadnienie projektu ustawy z 16 września 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw. W uzasadnieniu tym wskazano, że art. 61 § 3 kpc odpowiada dotychczasowemu art. 479[6] kpc, który regulował możliwość udziału w procesie przez „organizację przedsiębiorców”, działającą „za zgodą zrzeszonego w nim przedsiębiorcy”. Omówiony na wstępie zamiar ustawodawcy wprowadzenia jednolitej terminologii spowodował zastąpienie pojęcia „organizacja przedsiębiorców” pojęciem „organizacja pozarządowa, której przedsiębiorca jest członkiem”. Zakres obu pojęć pozostał jednak taki sam.

Ustawą z 16 września 2011 r. dokonano również zmiany umiejscowienia art. 61 § 3 kpc jako odpowiednika art. 479[6] kpc, co było podyktowane likwidacją postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych.

Organizacje pozarządowe mogą działać jedynie w interesie osób fizycznych. Wytoczenie powództwa czy też przystąpienie do toczącego się postępowania może odbywać się na korzyść przedsiębiorcy lub osoby niebędącej profesjonalnym uczestnikiem obrotu gospodarczego. Nie przewiduje się natomiast możliwości działania na rzecz osób prawnych czy też jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej. Dodatkowo osoba fizyczna będąca przedsiębiorcą może korzystać jedynie z pomocy organizacji pozarządowej, której jest członkiem i tylko w postępowaniu toczącym się przeciwko innemu przedsiębiorcy, o roszczenie wynikające z prowadzonej działalności gospodarczej.

Organizacja pozarządowa działa w konkretnej sprawie i tej konkretnej sprawy powinna dotyczyć zgoda wyrażona przez osobę fizyczną na piśmie. W zgodzie na wytoczenie powództwa powinno się, możliwie detalicznie, określić przedmiot postępowania. Organizacja ma obowiązek dołączyć tę zgodę do pozwu lub do pisma, w którym wyrażona zostaje wola przystąpienia do toczącego się postępowania. Oznacza to, że osoba, która chce skorzystać z pomocy organizacji pozarządowej, kieruje zgodę do tej organizacji, a nie bezpośrednio do sądu – to na organizacji spoczywa obowiązek dostarczenia zgody do sądu prowadzącego sprawę, a więc udowodnienia swojej legitymacji procesowej.

Wytaczając powództwo na rzecz określonej osoby, organizacja jest zobowiązana wskazać tę osobę w pozwie. Zostaje ona poinformowana o wytoczeniu pozwu przez sąd, który zobligowany jest do doręczenia jej odpisu pozwu. Osoba ta może wstąpić do sprawy w charakterze powoda. W tym przypadku do udziału organizacji pozarządowej w sprawie stosuje się odpowiednio przepisy o współuczestnictwie jednolitym. Osoba taka, wstępując do sprawy, jest zobowiązana uiścić opłatę od pozwu, natomiast organizacja pozarządowa z mocy ustawy nie ma obowiązku uiszczania kosztów sądowych.

Stroną w znaczeniu materialnym jest podmiot prawa, obowiązku albo innej sytuacji prawnej, o jakiej mowa w powództwie. Stroną w znaczeniu procesowym jest natomiast ten, kto jest oznaczony jako strona danego procesu, a więc przede wszystkim ten, kto we własnym imieniu wytoczył powództwo, oraz ten, przeciwko komu imiennie powództwo zostało wytoczone, a także ten, kto imiennie stał się stroną w wyniku podmiotowego przekształcenia procesu. Na ogół jest tak, że strona w znaczeniu materialnym to jednocześnie strona w znaczeniu procesowym. W procesie zdarzają się jednak sytuacje, kiedy inny podmiot jest stroną w znaczeniu procesowym i inny stroną w znaczeniu materialnym.

Organizacja nie może samodzielnie rozporządzać przedmiotem sporu. Może działać jedynie na rzecz określonej osoby, co oznacza, że nie może wnieść pozwu przeciwko wszystkim stronom stosunku prawnego, którego dotyczy powództwo. Nie może też wstępować do postępowania w każdym jego stadium – bez zgody osoby fizycznej. Ponadto organizacje mogą brać udział jedynie w postępowaniu spornym, co oznacza, iż nie mogą reprezentować osób fizycznych w postępowaniu nieprocesowym. Organizacja pozarządowa działa na rzecz strony, dla której wytoczyła powództwo, w związku z czym jest ona z nią związana.

Organizacja może zgłosić swój udział w sprawie do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji. Ma prawo podejmować wszelkie czynności procesowe, które nie pozostają w sprzeczności z czynnościami i oświadczeniami strony, do której przystąpiła. Sąd doręcza organizacji wszelkie zawiadomienia o terminach i orzeczeniach. Ze względu na specyfikę instytucji przystąpienia organizacji do sprawy wydaje się, że nie jest możliwe wejście organizacji w miejsce strony, do której przystąpiła. Ponadto organizacja powinna udowodnić przed sądem prowadzącym sprawę, że jej przedmiot objęty jest jej celami statutowymi.

Z reguły organizacja będzie podejmować działania na skutek poinformowania jej przez stronę o potrzebie wytoczenia powództwa w jej sprawie lub też przystąpienia do toczącego się postępowania. Nie są jednak wykluczone sytuacje, w których organizacja będzie czerpała informacje z innych źródeł niż strona postępowania i zwróci się do strony z prośbą o wyrażenie zgody na podjęcie działań w jej sprawie.